شیوه نامه اجرایی
طرح جامع شهروندی

فصل اول:

مقدمه

گرچه شهر و شهر نشینی سابقه ای بسیار طولانی دارد، اما در دهه‌های اخیر متناسب با تحولاتی که در حوزه علم و ارتباطات رخ داه است شهرها، متحول شده است و شهر نشینی نیز عرصه‌های جدیدی را تجربه می‌کند. مسائل اجتماعی، فرهنگی و عمرانی شهرها روز به روز پیچیده‌تر گشته و باعث شده اندیشمندان و برنامه ریزان بطور جدی به مسائل شهر و شهر نشینی بپردازند.

شهر سیستمی متشکل از شهروندان، محیط شهری و مدیران شهری است که توسعه آن منوط به رشد و ارتقای توامان همه اجزای آن است. از آنجا که در جوامع اسلامی بینش‌ها ، ارزش‌ها و روش‌های دینی بر مفهوم توسعه سایه انداخته است، برنامه‌ریزان شهری نیازمند نگرشی پویا و پژوهش محور می‌باشند که بتواند متناسب با تحولات سریع شهر نشینی، موضوع را از دیدگاه دین نگریسته و به‌ دور از افراط و تفریط در جهت تعالی شهر و شهروندان گام بردارند.

در بیان کلیات طرح جامع فرهنگ شهروندی سعی شده مسائل مربوط به فرهنگ شهروندی از دریچه دین مورد نگرش قرار گیرد و راهبردها و راهکارهای لازم را برای مدیران شهری و شهروندان ارائه دهیم. بدیهی است با توجه به پیچیدگی موضوع و رعایت اختصار در بیان مطالب نمی توان ادعای جامعیت در رسیدن به اهداف خود را داشته باشیم.

۱-۱- واژه شناسی فرهنگ شهروندی

منظور از «فرهنگ شهروندی» در این آیین نامه بینش‌ها، اگاهی‌ها، گرایش‌ها، مهارت‌ها و رفتارهایی است که افراد جامعه از حیث سکونت یا اقامت خود در شهر باید واجد آن باشند. در واقع فرهنگ شهروندی بخشی از فرهنگ فردی و اجتماعی است که متناسب با مفهوم شهر شکل یافته است.

بدلیل عدم تمایز شفاف و دقیق مرز بین فرهنگ شهروندی با مفهوم کلی فرهنگ، تبیین جامع و مانع از مولفه‌های ارائه شده امکان پذیر نمی باشد. به عنوان مثال متناسب با چگونگی تفسیر واژه‌ی شهر، مفهوم شهروندی نیز دچار تغییر می شود. مباحثی که هم اکنون در ارتباط با گستره‌ی مدیریت شهری و تمرکز در آن مطرح است می تواند تاثیر قابل ملاحظه ای در گستره‌ی فرهنگ شهروندی داشته باشد. مولفه‌های حقوقی، قضایی، امنیتی، سلامتی و مواردی مانند آن می تواند از یک دیدگاه متناسب با گستره‌ی مدیریت شهری در چارچوب فرهنگ شهروندی قرار گیرد.

در این طرح سعی شده تا گستره مفهوم فرهنگ شهروندی از آنچه که مرتبط با وظایف و توانمندی‌های فعلی شهرداری‌هاست فاصله زیادی نگیرد.

۱-۲- ضرورت و توجیه طرح:

در سالهای اخیر پژوهش‌های فراوانی درباره فرهنگ شهروندی صورت گرفته، لکن این پژوهشها یا ترجمه متون غربی و کپی برداری صرف از نظرات ایشان در عرصه‌ی نظر بوده که به علت عدم هم‌خوانی نظرات غربی با مبانی دینی و ملی، شرایط و مقتضیات کشورمان قابل اجرا نبوده و یا اینکه بطور نظری و تئوریک بررسی شده و امکان اجرایی شدن نداشته‌اند. در این طرح سعی شده تا با توجه به متون اسلامی و نیز مطالعه نظریات مطرح در عرصه تعریف شهروند و فرهنگ شهروندی به تبیین مولفه‌های اساسی فرهنگ شهروندی پرداخته شود و مبنایی فراگیر و متناسب با فرهنگ جامعه ارایه نماید تا در عملکرد مسئولین شهرداری و نیز هدف‌گذاری فعالیت‌ها به عنوان شاخص‌های راهنما مورد توجه و استفاده قرار گیرد.

۱-۳- مبانی:

۱-۳-۱- مبانی هستی شناختی:

قابل ذکر است که هستی در این بخش در معنای فلسفی خویش و به معنای کل جهان هستی به‌کار می‌رود.

هستی به عنوان تامین کننده نیازهای آدمی:

جسم انسان دارای نیازهای زیستی است که جز با بهره‌گیری از منابع مادی این جهان قابل تامین نمی باشد. خداوند در آیه ۱۶۸ سوره بقره می فرماید: «یا ایها الناس کلوا مما فی الارض حلالا طیبا …» ای مردم از آنچه در زمین پاکیزه و حلال است بخورید( نیازهای خویش را رفع نمایید) لذا منابع مادی موجود در دنیا بصورت یک پیشنیاز اهمیت قابل توجهی در فرآیند تکامل انسان داشته و حراست و بهره‌برداری صحیح از آن برای افراد حاضر و نسل‌های آینده بشر مهم است( جوادی آملی ۱۳۸۴).

پرهیز از اسراف در استفاده از این منابع از جمله مسائل بسیار مهم است.

هستی به عنوان آیتی الهی

خداوند در قرآن کریم بارها و بارها ابعاد و ویژگی‌های دنیا را برای انسان تشریح نموده و او را به تفکر به آن دعوت نموده است. «و کایّن من آیه فی السموات و الارض یمرون علیها و هم عنها معرضون» و چه بسیار نشانه‌ها در آسمان‌ها و زمین است که بر آنها می گذرند و از آنها روی می‌گردانند.(یوسف ۱۰۵)

هستی به عنوان شکوفا کننده استعدادهای آدمی

جهان خلقت به تدبیر الهی به‌ گونه‌ای طراحی شده است که انسان بتواند به کمک آن استعدادها و قوای خویش را رشد داده، شکوفا کند. البته بدیهی است که چنین ظرفیتی در عالم خلقت جز با قوه عقل انسان قابل کشف نیست.

 

1-3-2- مبانی انسان شناختی:

بدیهی است که نیاز به شناخت انسان در طرحی که مربوط شهروندان و فرهنگ شهروندی است، اولویت قابل توجهی دارد. انسان موجود پیچیده و ممتازی از مخلوقات خداوند است که در خلقت او برای خود عبارت «تبارک الله احسن الخالقین» به کار برده است. بدیهی است توصیف چنین موجودی و تحلیل او امری دشوار و خارج از توان بشری می باشد. از این رو آنچه در ادامه بیان می شود صرفا بیان گزاره های مهمی از ابعاد وجود انسان است که در مباحث بعدی طرح مورد نیاز می باشد.

o جسم
o عقل
o قلب
o فطرت
o امیال و غرایز
o اراده و اختیار
o هویت اجتماعی

۱-۳-۳- مبانی ارزش شناختی:

مبانی ارزش شناختی آن دسته از مبانی را تشکیل می دهند که مربوط به ارزش‌ها هستند. از نظر متون اسلامی، منشا خیر، خداوند است و به همین دلیل، ارزشهای مطلق و پایداری وجود دارند که فارغ از تاریخ و جامعه ارزش‌مند هستند و باید به آنها توجه نمود. آن دسته از مبانی ارزش شناختی مرتبط با فرهنگ شهروندی و شهرنشینی عبارتند از:

o کرامت
o عدالت
o آزادی
o احسان و رافت

۱-۳-۴- مبانی معرفت شناختی:

مبانی معرفت شناختی آن دسته از گزاره‌های واقع‌نگر هستند که به حوزه‌ی معرفت و اگاهی آدمی مربوط‌اند. باید توجه داشت که گزاره‌های واقع‌نگر معرفت شناختی در متون اسلامی بسیارند اما در اینجا گزاره‌هایی مورد بررسی و تاکید قرار می‌گیرند که در بحث فرهنگ شهروندی موثر واقع می شوند. مهم‌ترین این گزاره‌ها عبارتند از:

o تناسب آگاهیها و نیازها:

در متون اسلامی علم در عین مطابقت با عالم واقع، متناظر با نیازهای آدمی نیز در نظر گرفته میشود. این دو منظر برای نگریستن به علم، جایگزین یکدیگر یستند بلکه در کنار هم و مکمل یکدیگرند.

o انواع نیازها:

الف: نیاز های اساسی:

مفهوم نیاز اساسی به چه معناست؟ به طور مجمل مشخص است که نیاز اساسی، نیازی است که برآوردن آن در موجودیت آدمی تعیین کننده است. اما تعیین کنندگی خود دو گونه است. برخی نیازها چنان‌اند که برآوردن آنها تعیین کننده «بقاء»( به جای ماندن) آدمی است و تامین بعضی از آنها تعیین کننده «رقاء»( از جای برآمدن) وی است. دردیدگاه اسلام نیاز های متعالی نسبت به نیازهای حیاتی اولویت رتبی دارند.

ب: نیاز های کاذب یا جانبی:

این نیاز ها نیز منجر به پیدایش علومی از جمله علم به آبا و اجداد یا… می گردند که یا بی فایده اند یا مضر.

 

فصل دوم :

طرح جامع فرهنگ شهروندی

۲-۱- هدف آرمانی:

ارتقای فرهنگ شهروندی و تحقق شهر اسلامی

۲-۲- ماموریت:

ارتقای فرهنگ شهروندی با محوریت هویت فردی و اجتماعی با تاکید بر منابع دینی و بومی

۲-۳- اهداف کلی

اصلاح ارتباط شهروندان با:

o محیط شهری
o اجتماع انسانها

۲-۴- اهداف راهبردی:

۲-۴-۱- اصول مربوط به محیط شهری

o تا مین آگاهی ها و مهارتها
o زمینه سازی پرورش عقلانیت در ارتباط با محیط شهری
o زمینه سازی برای قرار گرفتن محیط شهری به عنوان مظهری از نعمت‌های الهی و عامل ایجاد کننده‌ی آرامش و شور درونی
o زمینه سازی استفاده عادلانه از محیط شهری در جهت رفع نیازها
o زمینه سازی شکل گیری هویت شهروندان با توجه به مولفه های تاریخی، طبیعی و فرهنگی محیط شهری
o زمینه سازی در جهت سیر و سفر شهروندان( درون شهر و بیرون شهر )

– تا مین آگاهی‌ها و مهارت‌ها

الف: آگاهی نسبت به محیط شهری و مهارت استفاده بهینه ازآن (اعم از محیط طبیعی، تاریخی، کالبدی و فناورانه، رابطه‌ی این محیط با کیفیت زندگی، میزان عمر این محیط، آسیب‌های محتمل بر آن و طریقه‌ی حفظ آن)
ب: آگاهی نسبت به قوانین معطوف به محیط شهری و مهارت اجرای آنها (قوانین ترافیکی، نسب آگهی، بازیافت و…)
ج: آگاهی نسبت به حوادث شهری و مهارت مدیریت بهینه آنها (آتش سوزی، دفاع شهری و…)

– زمینه سازی پرورش عقلانیت در ارتباط با محیط شهری

الف: شناخت مقتضیات زندگی شهری و تن دادن به آنها
ب: مدیریت استفاده‌ی بهینه از امکانات محیط شهری بر اساس امانت دانستن آن و نیز نگاه سرمایه‌ای به آن.
ج: جستجوی نشانه‌های پروردگار در محیط طبیعی و انسانی شهر.

– زمینه سازی برای قرار گرفتن محیط شهری به عنوان مظهری از نعمتهای الهی و عامل ایجاد کننده‌ی آرامش و شور درونی

الف: در نظر گرفتن محیط شهر به عنوان تامین کننده نیازهای آدمی
ب: در نظر گرفتن محیط شهر به عنوان آیتی الهی
ج: در نظر گرفتن محیط شهر به عنوان شکوفا کننده استعدادهای آدمی

برخی روشها عبارتند از:

ساخت و توسعه فضاهای سبز تااسیس گلخانه های زیبا، باغ وحش، آکواریوم و رصدخانه ایجاد زمینه مناسب برای سرگرمی و بازیهای علمی

– زمینه سازی استفاده عادلانه از محیط شهری در جهت رفع نیازها

– زمینه سازی شکل‌گیری هویت شهروندان با توجه به مولفه‌های تاریخی، طبیعی و فرهنگی محیط شهری

روش پیشنهادی عبارتست از:

بازسازی اماکن تاریخی، نصب جملات تاثیر گذار در اماکن تاریخی احیای هویت

تاریخی شهر

– زمینه سازی در جهت سیر و سفر شهروندان( درون شهر و بیرون شهر )

گسترش خدمت رسانی به مسافرین و گردشگران، تجهیز هتلها و اماکن دیدنی شهر

۴-۲- ۲- اصول مربوط به اجتماع انسانها

o تامین آگاهی ها و مهارتها
o زمینه سازی پرورش تفکر عقلانیت
o زمینه سازی میل به خیر و خوبی
o زمینه سازی ترک شرور و بدیها
o تامین نیازهای زیستی
o تامین نیازهای اجتماعی و عاطفی
o حفظ کرامت شهروندان
o شفاف سازی حقوق متقابل و زمینه سازی رعایت آنها
o زمینه سازی برای گسترش حسن اخلاق اجتماعی
o زمینه سازی برای مشارکت اجتماعی

– تامین آگاهی ها و مهارتها

الف: آگاهی نسبت به هویت خویش، جایگاه آدمی در عالم و رابطه اش با خداوند.
ب: آگاهی نسبت به حقوق و تکالیف شهروندی.
ج: آگاهی نسبت به فرصت‌ها و امکانات فراهم شده در شهر.
د: آگاهی نسبت به مهارت‌ها و دانش‌های لازم برای زندگی شهری.

برخی روش‌ها عبارتند از:

برگزاری دوره های آموزشی
اطلاع رسانی و تبلیغات با یک نگرش جامع و پویا
توسعه فرهنگ تذکر فردی با تاکید بر حفظ حریم شخصی افراد
حمایت از پژوهش و تحقیق

– زمینه سازی پرورش تفکر عقلانیت

برخی روشها عبارتند از:

آموزش مهارت تفکرآگاهی بخشدن در مورد قوانین شهری تشریح مشکلات مدیریت شهر برای شهروندان تعامل با نخبگان

– زمینه سازی میل به خیر و خوبی

برخی روش‌ها عبارتند از:

معرفی و نمایش مصادیق خیر و حسن در جامعه و تحریک عواطف
معرفی الگوها
تشویق و پاداش
رفع موانع انجام اعمال خیر
اصلاح رفتار مدیران ، کارمندان و کارگران شهرداری

– زمینه سازی ترک شرور و بدیها

برخی روشها عبارتند از:

زمینه سازی برای تزکیه فردی
تحریک عواطف
ایجاد موانع برای انجام بدی‌ها
اصلاح رفتار مدیران ، کارمندان و کارگران شهرداری

– تامین نیازهای زیستی

برخی روش‌ها عبارتند از:
هدف‌گزاری مدیران شهری برای تحقق نسبی رفاه شهروندان
شناسایی و تامین نیازهای اولیه افراد
حمایت از نهادهای خیریه مردمی

– تامین نیازهای اجتماعی و عاطفی

برخی روش‌ها عبارتند از:

ارائه تسهیلات، حمایت و پشتیبانی از نهادهای اجتماعی
ارائه خدمات مشاوره و راهنمایی
حفظ و احیای فرهنگ همسایگی

– حفظ کرامت شهروندان

برخی روش‌ها عبارتند از:

رعایت آداب معاشرت
پرهیز از توهین
ارزش قائل بودن برای وقت شهروندان

– شفاف سازی حقوق متقابل و زمینه سازی رعایت آنها

برخی روش‌ها عبارتند از:

تقویت نهادهای نظارتی
رسیدگی به شکایات مردم
تنبیه متخلفین

– زمینه سازی برای گسترش حسن اخلاق اجتماعی

برخی روش‌ها عبارتند از:

بیان نتایج اخلاق حسنه
بیان ارزش‌های انسانی و تاکید بر ارزش‌ها

– زمینه سازی برای مشارکت اجتماعی

برخی روش‌ها عبارتند از:

زمینه سازی برای احساس تاثیر گذاری
تقویت مدیریت شورایی
مقبولیت و محبوبیت مسئولان

فصل سوم:
راهکارها

آنچه در این فصل ارائه می گردد مسیر پیاده سازی راهبردها در قالب راهکارهای ممکن است. از این رو ابتدا به تفکیک نوع فعالیت، رده‌های سنی و نیز حوزه‌های ارتباط که می توان گفت مشترکات کلی است اشاره می شود:

۳-۱- نوع فعالیت

o آموزش نظام مند:

منظور از آموزش نظام مند، آموزش ‌هایی است که عمیق، مستمر، ماندگار، با طرح درس مشخص و ترجیحاً چهره به چهره و با استفاده از استاد باشد.

استفاده از محیط مدارس، کتب درسی و کلاس پرورشی دانش‌آموزان، هم‌چنین پروژه‌های محله محور و کلاس‌های آموزشی جهت کارمندان ادارات، از جمله این فعالیت‌ها می باشند

o آموزش فراگیر:

منظور از آموزش فراگیر، آموزشهایی است که سطحی، مقطعی، فراگیر و ترجیحاً با تمرکز یک پیام همراه باشد.

استفاده از ابزار تبلیغاتی شهری از جمله بیل بورد، سیلک، پیام کوتاه، تیزرهای تبلیغی و… از جمله این فعالیتها است.

۳-۲- رده های سنی:

لازم است که پیام‌ها و مهارت‌های فرهنگ شهروندی به تفکیک در هر رده سنی مشخص شود. بدیهی است که باید دانست در چه سن چه پیام مشخصی انتقال داده شود لذا این بخش از اهمیت بالایی بر خوردار می باشد.

* ۳-۷ سال
* ۷-۱۱ سال
* ۱۱-۱۵ سال
* ۱۵-۱۹ سال
* ۱۹ سال به بعد

۳-۳- حوزه‌های ارتباط

تقسیم حوزه‌های ارتباط می تواند بر اساس معیارهای مختلفی باشد لکن در این طرح این تقسیم بر اساس جغرافیای زندگی انجام شده است. به این معنی که شهروندان از نظر مکانی یا در محل سکونت خود هستند، یا در محل کار و یا در مکانی بین این دو یا در حال ارتباط هستند و یا در حال گرفتن خدمات می باشند. بدیهی است مدیران شهری باید برای هرکدام از این فضاها متناسب با مکان خود برنامه آموزشی و یا تبلیغی ارایه دهند.

۳-۳-۱- محل کار

o ادارات
o کارخانجات
o مراکز آموزشی

مهد ها

مدارس

دانشگاه‌ها

فرهنگسراها

مراکز هنری

o اصناف

۳-۳-۲- محل سکونت

o منازل آپارتمانی
o منازل ویلایی

۳-۳-۳- مکانهای ارتباطی و خدماتی

o مراکز فرهنگی

مساجد
پایگاه‌های بسیج
مراکز فرهنگی

o مکان‌های عمومی

پارک
خیابان
وسایط نقلیه

o مراکز خدماتی

بیمارستان
ترمینال
آرایشگاه
ادارات
کتابخانه

“سند هم افزایی و همکاری متقابل آموزش فرهنگ شهروندی”

مقدمه:

در راستای ارتقاء فرهنگ شهروندی و گسترش همکاری‌های متقابل آموزشی این سند فی‌مابین معاونین فرهنگی و اجتماعی شهرداری کلان شهرها به امضاء می رسد.

ماده ۱- هدف سند:

هماهنگی و هم افزایی بین امضاء کنندگان در جهت ارتقاء فرهنگ شهروندی با محوریت هویت فردی و اجتماعی و با تاکید بر منابع دینی و بومی.

ماده ۲- تعریف واژگان:

واژگان کلیدی در این سند به صورت ذیل تعریف می گردند:

شهر اسلامی: شهری که قوانین، روابط انسانی و فضای شهری و مدیریت شهری آن بر اصول، اخلاق و احکام اسلامی منطبق باشد.

شهرنشین: کلیه افرادی که با هراعتقاد و رویکردی در فضای شهر ساکن می باشند.

شهروند: شهرنشینی که با احساس تعلق به شهر خود نسبت به حقوق و وظایف فردی و اجتماعی خود، آگاهی کامل داشته و با پذیرش تکالیف خود، در امور شهر مشارکت فعال دارد.

فرهنگ شهروندی: مجموعه ای از بینش ها، آگاهی ها، گرایش ها، مهارت ها، هنجارها و رفتارهایی است که افراد جامعه از حیث سکونت یا اقامت در شهر باید واجد آن باشند.

آموزش فرهنگ شهروندی: مجموعه اقدامات و فعالیتهای هدفمند به منظور ارتقاء فرهنگ شهروندی.

آموزش نظام مند: آموزشهایی است که دارای مخاطب متعارف می باشد، مقطعی نیست، نظام و روش آموزشی معین دارد، نتایج آن قابل ارزیابی است و ترجیحاً چهره به چهره و با واسط آموزش همراه است.

آموزش فراگیر: در این سند به هر آموزشی که شرایط آموزش نظام مند را دارا نباشد، آموزش فراگیر اطلاق می گردد.

مدیریت شهری: مجموعه‌ نظام‌ها و فرآیندهایی که وظیفه قانونگذاری، اداره و نظارت بر امور شهر را به عهده دارند.

ماده ۳- عرصه‌های آموزش:

آموزشهای فرهنگ شهروندی در سه عرصه ذیل عرضه شود:

الف: ارتباط شهروندان با محیط شهر
ب: ارتباط شهروندان با دیگر شهروندان
ج: ارتباط شهروندان با مدیریت شهری

ماده ۴- اصول آموزش:

اصول ذیل در عرصه‌های سه گانه آموزش شهروندی مورد دقت قرار گیرند:

o تا مین آگاهی ها و مهارتهای شهروندان
o زمینه سازی پرورش عقلانیت
o زمینه سازی برای قرار گرفتن محیط شهری به عنوان مظهری از نعمت‌های الهی و عامل ایجاد کننده‌ی آرامش و شور درونی
o زمینه سازی استفاده عادلانه از محیط شهری در جهت رفع نیازها
o زمینه سازی شکل گیری هویت شهروندان با توجه به مولفه های تاریخی، طبیعی و فرهنگی محیط شهری
o زمینه سازی در جهت سیر و سفر شهروندان( درون شهر و بیرون شهر ).
o زمینه سازی میل به خیر و خوبی و ترک شرور و بدی ها
o تامین نیازهای زیستی، اجتماعی و عاطفی
o حفظ کرامت شهروندان
o شفاف سازی حقوق متقابل و زمینه سازی رعایت آنها
o زمینه سازی برای گسترش حسن اخلاق اجتماعی
o زمینه سازی برای مشارکت اجتماعی

ماده ۵- رویکردهای آموزش:

رویکردهای ذیل در نحوه ارائه آموزشهای شهروندی مورد تاکید است:

الف: مبتنی بودن آموزشها بر اسناد دینی و انطباق آنها با مبانی دینی هستی شناختی، انسان شناختی، ارزش شناختی و معرفت شناختی.
ب: ارتقاء هویت شهری شهروندان
ج: ارتقاء مشارکت اجتماعی شهروندان
د: اولویت دادن خانواده شهرداری در برنامه‌ ریزی‌های آموزشی
هـ: تاکید بر گروه سنی کودک و نوجوان در برنامه ریزی های آموزشی

ماده۶- راهبردهای آموزش:

الف: اجرای آموزشهای فرهنگ شهروندی به دوشیوه « آموزش نظام مند» و « آموزش فراگیر»
ب: لحاظ کردن اقتضائات جنسی، سنی، مذهبی، دینی، محلی و منطقه‌ای در فرایند آموزش
ج: توجه به حوزه‌های محیطی ارتباط – شامل محل سکونت، محل کار و محل‌های ارتباطی و خدماتی – جهت ارائه بسته‌بندی‌های آموزشی
د: مشارکت با نهادهای دولتی و غیر دولتی در امر آموزش شهروندان
هـ: تاکید بر ارائه محصولات و تولیدات ماندگار
و: تشکیل کمیته‌های آموزش شهروندی درون شهری در حد مدیران شهری به منظور هم‌افزایی و تعامل بین بخشی

ماده۷- همکاری‌‌ها و تعهدات:

امضاء کنندگان این سند تعهد می‌نمایند در موارد ذیل همکاری متقابل داشته باشند:

الف: برنامه ریزی، ساماندهی و هماهنگی در ارائه خدمات آموزشی مشترک به شهروندان
ب: تبادل محصولات تولیدی، دستاوردهای پژوهشی، مطالعاتی و اطلاعاتی در عرصه فرهنگ شهروندی
ج: اجرای برنامه‌ها و فعالیتهای فرهنگی مشترک
د: برگزاری کارگاهها و کارگروههای مشترک کارشناسی

ماده ۸- شهرهای دیگر کشور جمهوری اسلامی ایران با امضای این سند می توانند به جمع تفاهم‌کنندگان بپیوندند.

برای دانلود شیوه نامه اجرایی طرح جامع شهروندی اینجاکلید کنید.